Müasir iqtisadiyyat elminin banilərindən biri sayılan Adam Smit öz şahəsəri olan “Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat”ında insanlar arasında olan iqtisadi mübadiləni belə əsaslandırmışdır: Biz öz naharımızı qəssabın, pivəçin və ya çörəkçinin xeyirxahlığından deyil, onların özmaraqlarına olan baxışından gözləyirik. Biz onların insanpərvərliyinə deyil, özsevgisinə ərk edirik və öz maraqlarımızdan yox, onların xeyirindən danışırıq”. Çox-çox illər sonra iqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Milton Fridman şirkətlərin sosial məsuliyyəti məfhumunu kəskin atəşə tutaraq bildirmişdir ki, şirkətin məsuliyyəti səhmdarlarının gəlirlərinin artılırmasıdır. Bu ideya öz əksini hətta məhkəmə praktikasında da tapır, ilk dəfə “səhmdar öncəliyi” (shareholder primacy) məfhumundan 1919-cu ildə baxılmış Dodc Ford Avtomobil Şirkətinə qarşı (Dodge v. Ford Motor Company) işində bəhs edilmişdir.

Buna baxmayaraq sosial problemlərin sahibkarlıq metodları ilə həll edilməsi gündən-gündən ağlabatan ideya kimi peyda olmağa başladı. Nəticədə 1976-cı ildə Banqladeşdə ilk əvvəldə, qadınların ictimai problemlərinin həlli üçün nəzərdə tutulmuş mikrokreditlərin verilməsi üçün ixtisaslaşmış Qramin Bankın (“Grameen Bank”) ideyası həyata keçirlməyə başladı. Azərbaycanda isə, müəyyən tarixi, siyasi və iqtisadi səbəblərdən ümumilikdə sahibkarlıq institutun nisbətdə zəif inkişafı ilə əlaqədar, ilk sosial sahibkarlıq nümunəsi 2015-ci ildə, “Azərbaycan corabları” layihəsi oldu. Və bu layihənin də məqsədi, nə qədər təsadüfi olsa da, qadınların ictimai problemlərinin həlli idi.

Keçmiş Sovet İttifaqı ölkələri və satellit rejimlərdə, habelə Azərbaycanda sosial sahibkarlığın inkişafını Qərb tendensiyalarından geri salan bir neçə səbəblər mövcuddur. Bu səbəblərin siyahısına, mədəni ziddiyətlər və kooperativ formalara qarşı skepsizm, ianələrdən izafi asılılıq, bu cür təşəbbüsləri tənzim etməyə yararlı olan hüquqi çərçivənin mövcud olmaması, həmrəy hərəkatlarına qarşı ümumi inamsızlıq və alternativ korporativ idarəetmə strukturlarından çəkinən paroxial (yerli problemlərə səriştəsiz fokusla və geniş kontekstlərin təcridi ilə səciyyələnən nöqteyi-nəzər – red.) siyasi mədəniyyətlərin üstünlüyü

Sosial sahibkarlığın anlayışını açdıqca niyə tənzimləməyə innovativ yanaşmaya ehtiyac olması aydınlaşacaq. Sosial sahibkarlığa fərqli zamanlarda, müxtəlif kriteriya və göstəriciləri nəzərə alaraq fərqlənən anlayışlar verilmişdir, belə ki, “bazar əsaslı strategiyaların istifadəsi ilə ictimai maraqların təmsili”, “öz əsas ictimai və ya ətraf mühitlə bağlı missiyasını sahbikarlıq metodları, başlıca olaraq, gəlir əmələ gətirən sahibkarlıq vasitəsilə həyata keçirən təşkilat və ya təşəbbüs” və s. Böyük Britaniya qanunvericiləri sosial sahibkarlığı “gəliri, səhmdar və sahibkarların qazancının maksimuma çatdırmaq əvəzinə başlıca olaraq müvafiq məqsəd üçün sahibkarlıq və ya cəmiyyətə yatırılan, əsasən ictimai məqsədləri olan sahibkarlıq” kimi təfsir etmişdir. Beləliklə, sosial sahibkarlıq üçün əhəmiyyətli olan cəhətləri formalaşdırmaq olar. Sosial sahibkarlıq aşağıdakılarla səciyyə edilir:

1. yüksək dərəcədə muxtariyyət

2. ödənişli fəaliyyətin minimum miqdarda olması

3. cəmiyyətə xeyir verilməsi birbaşa məqsəd kimi

4. fəaliyyətindən təsirlənən müxtəlif tərəflərin iştirakını ehtiva edən iştiraki xarakter daşıması

5. məhdudlaşdırılmış mənfəət bölgüsü

Bu sahədə bir çox yurisdiksiyalarda yeni korporativ idarəetmə üsulları qanunvericiliyə daxil edilib. Lakin burda da praktika birmənalı deyil. Məsələn, bir çocx Avropa ölkələrində sosial sahibkarlıq qeyri-kommersiya təşkilatları kimi (məsələn, fondlar) kimi təfsir edilir. Bu cür yanaşma mənfəətin bölüşdürülməsində və yenidən sahibkarlığın fəaliyyətinə sərmayə edilməsində maneələr yaradır. Bu kontekstdən Avropa miqyasında Böyük Britaniya və onun İctimai Maraq Şirkəti (İMŞ) (Community Interest Corporation, CIC) modelini misal gətirmək olar. Yeni əsrin əvvəlində ictimai məqsədlərin hüquqi formaya salınmasının çətin olmasından gileylənən Britaniya rəsmiləri bu modeli yenilənmiş Şirkətlər haqqında Akta (Companies Act) əlavə etdilər. Ümumiləşdirərək bildirmək olar ki, İMŞ ictimai maraqlara xidmət edilməsi üçün məhdudiyyətlərə məruz qalmış direktorlar şurası tərəfindən idarə edilən məhdud məsuliyyətli şirkət qiyafəsinə girmiş korporativ idarəetmə üsuludur.

İndi isə İMŞ-nin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən bəhs etmək lüzumlu olardı. Qeydiyyatdan keçirərkən İMŞ zəmanət və ya paylarla məhdudlaşmağı seçə bilər. Zəmanətlə məhdudlaşdığı halda İMŞ xeyriyyə modelini (charitable model) qəbul edir və bütün mənfəətin şirkətə yenidən sərmayə ediləcəyinə zəmanət verir. Yox əgər paylarla məhdudlaşarsa, İMŞ kapital (equity) toplamağa və payçıların arasında dividendlərin bölüşdürülməsinə (mənfəətin 35%-dən çox olmayaraq) haqlıdır.

Ənənəvi nizamnədən əlavə, təsisçilər həmçinin İctimai Maraq Bəyanatını (Community Interest Statement) imzalamalıdırlar. Bu sənəd şirkətin ictimai marağın təmin olunması üçün atılan addımların detallı təsvirini özündə əks etdirir. Ümumilikdə, İMŞ-in fəaliyyətini xüsusi orqan (CIC Regulator) tənzimləyir. Bu orqanın şirkətin məqsədinin yerinə yetirməsinə nəzarət etmək üçün geniş səlahiyyətlərə malikdir, bunlara öz hesabına müstəqil auditin təyin edilməsi, İMŞ-nin fəaliyyətinə müdaxilə etmək məqsədilə mülki işlərin başlanması, direktorların çıxarılması və sairə daxildir. Bundan əlavə, İMŞ “aktiv qıfılı”na (asset lock) məruz qalır. Əvvəl də vurğuladığımız kimi, bununla payçıların dividendlərinin miqdarına məhdudiyyət və direktorlara aktivlərin satışı zamanı ədalətli bazar qiymətlərinin əldə edilməsi öhdəliyi qoyulur. Habelə, imperativ olmasa da, İMŞ-lərin idarəetməsinə maraqlı tərəflərin (stakeholder) təmsil edilməsi stimullaşdırılır.

Əhəmiyyətli ictimai məqsədlərin aşılanması oxucuda sosial sahibkarlıq və korporatriv sosial məsuliyyət məfhumları ilə assosiyalar yarana bilər. Şübhəsiz, hər iki halda ictimai maraqların üstün tutulması elementi var, lakin korporativ sosial məsuliyyətdən fərqli olaraq, sosial sahibkarlıq da ictimai maraqlar xüsusi əhəmiyyət daşıyır; onlar sahibkarlığın fəaliyyətinin başlıca məqsədidir, bu məqsədə nail olmağı asanlaşdırmaq üçün müvafiq tənzimləmə mexanizmləri qüvvədədir (məsələn, səhmadrlar arasında mənfəət bölgüsünün məhdudlaşdırılması və ya ümumiyyətlə qadağan edilməsi, nizamnamə və ya digər təməl sənədlərdə məqsədlərin təyin edilməsi, xüsusi hesabat mexanizmi, vergi imtiyazları və sairə). Korporativ sosial məsuliyyət isə öz növbəsində qanunvericilik tərəfindən tənzimlənmir və sahibkarın diskresiyasından asılıdır.

İMŞ modelinin də öz çatışmazlıqları var. Dividend məhdudiyyətləri kapital toplamağı vergi imtiyazlarının mövcud olmaması isə sərmayə cəlb edilməsini çətinləşdirir. Buna rəğmən, model öz uğurlu olmasını statistika ilə təsdiq edir; hal-hazırda 15700 İMŞ qeydiyyatdan keçib. Onlar əsasən kənd təsərrüfatı, istehsalat, uşaq bağçaları və ətraf mühitlə bağlı layihələrdə fəaliyyət göstərirlər.

Sosial sahibkarlıq üçün yayılmış daha bir korporativ idarəetmə üsulu Fayda Şirkəti (FŞ; benefit corporation) modelidir və hal-hazırda ABŞ-ın 36 ştatında tanınır. FŞ-nin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən bəhs etmək yerində olardı. Nizamnamə və ya digər təməl sənədlərdə təsisçilər ümumi “ictimai faydanı” (public benefit) təyin etməlidirlər, bundan əlavə bir neçə xüsusi “ictimai fayda”lar da təsbit edilə bilər. Qanunverici ictimai faydanı “cəmiyyət və ətraf aləmə müsbət maddi təsir” kimi təfsir edir. Xüsusi ictimai fayda siyahısı isə aşağıdakılarla məhdudlaşmayaraq bunlardan ibarət ola bilər:

1. İnsan sağlamlığının inkişaf etdirilməsi;
2. Sıravi biznes axınında iş yerlərinin yaradılmasından savayı şəxslər və icmalar üçün iqtisadi imkanların təsis edilməsi;
3. Azimkanlı şəxs və icmaların məhsul və xidmətlərlə təmin edilməsi və s.

Qanunvericilik o cümlədən əhəmiyyətli ictimai məqsədin qorunması üçün göstərişlər də təsbit edir. Məsələn, bəzi yurisdiksiyalarda FŞ-nin sosial sahibkarlıq olmayan şirkətlə birləşməsi zamanı direktorlar şurası səbəblər bəyanatı dərc etməlidir. Digər yurisdiksiyalarda FŞ-nin sosial sahibkarlıq statusuna təsir edəcək hər bir qərarın səhmdarlar yığıncağında qəbul edilə bilməsi üçün yüksək kvotaların (bir çox halda 2/3 hissə olur) nizamnaməyə daxil edilməsi imperativdir. Hesabatlılıq cəhətdən tənzimləmə də maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, klassik korporativ hüquqda olan direktorların şirkət (Azərbaycan qanunvericiliyinə görə həm də payçılar) qarşısında olan fidusiar öhdəliklər həmçinin maraqlı şəxslərə də şamil edilir. Lakin bu öhdəliklərdə iyerarxik struktur mövcud deyil, əksinə heç bir marağın öncəlik təşkil etməməsi birbaşa qanunvericilik tərəfindən göstərilir. Məhz buna görə də direktorlar FŞ-nin müqəddəratı üçün əhəmiyyətli olan qərarları qəbul etdikcə kompleks maraqları nəzərə almalıdırlar. FŞ-nin fəaliyyətinin şəffaflığının qorunmasını təmin edən institut isə İllik Fayda Hesabatlarıdır (İFH; annual benefit report). Bu sənəd hər bir payçıya göndərilməli, FŞ-nin internet saytına yerləşdirilməli və özündə şirkətin il ərzində öz ümumi və xüsusi ictimai faydalarına çatmaq yolunda atdığı addımları, ümumi və xüsusi ictimai faydaların yaranmasına mane olan halları və FŞ-nin ictimai və ətraf mühit fəaliyyətinin qiymətləndirilməsini daxil etməlidir. Lakin praktikada bu xüsusda iki problem yaranır. Əvvəla İFH-lər auditdən keçmir ki burda fəaliyyətin maliyyə cəhətdən nə qədər effektiv olduğu barədə suallar doğurur. İkincisi də ictimai və ətraf mühit fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır çünki qanunvericilik bu cür subyektiv yanaşmanın ədalətli icmalı üçün standardlar müəyyən etməyib. FŞ-nin inkişafına mane olan hallardan biri, Britaniya praktikasına artıq vurğuladığımız kimi, imtiyazlı vergi yanaşmasının mövcud olmamasıdır.

Əlqərəz sosial sahibkarlıq sahəsində dəqiq tənzimləmə son dərəcədə əhəmiyyətlidir, o cümlədən Azərbaycan qanunvericiliyində də mövcud olan ənənəvi tənzimləmə sahənin inkişafını yetəri qədər dala sala bilər. Bu yazıda sizləri bu sahədə olan yaxşı praktika nümunələri ilə və onların Azərbaycanda da tətbiq edilərək cilalanmasını təsvir etməyə çalışdıq. Müştərilər xidmətindən istifadə etdikəri şirkətin imicindən, xüsusi olaraq, ictimai və ya ekoloji cavabdehliyindən asılı olaraq seçimlərini edirlər. İctimai problemlərin aradaın qaldırılması və əhəmiyyətli təşəbüsslərin həyata keçməsi üçün insan kapitalı və resurslardan əlavə bu fəaliyyəti stimullaşdıran tənzimləmə iqlimi vacibdir.

Kenan Qayibov

Education HUB “Sosial Sahibkarlıq Proqramı” çərçivəsində hazırlanıb